Қазақстан мен Түркия арасындағы тауар айналымы: ерекшеліктер мен өзгешеліктер

Ондаған жылдар бойы Қазақстанның саудадағы негізгі серіктестері Ресей, Қытай және Өзбекстан болды. Алайда 2010 жылдан бастап тағы бір болашағы бар бағыт – Түркиямен сауда дамып келеді. 2024 жылы ол инвестициялар және сауда-экономикалық қатынастар саласындағы ең басым бағыт ретінде қарастырылуда.

Елдер арасындағы сауданың рекордтық көлемі 2022 жылы 6,3 млрд АҚШ долларына жеткен кезде тіркелді. Дәо осы жылы Түркия ҚР-дағы тауар айналымы ең үлкен елдер рейтингінде 4-орынды иеленді. 2024 жылдың I тоқсанында ғана Қазақстаннан Түркияға экспорт 804,8 млн долларға жетті, Түркиядан ҚР-ға импорт 426,3 млн долларды құрады.

Түркия нені экспорттайды? 

Түркия экономикасы – әлемдегі ең қарқынды дамып келе жатқан экономикалардың бірі. Бұл оның көп салалы болуына да байланысты: бір мезгілде ауыл шаруашылығында, өнеркәсіпте, энергетикада және гидроэнергетикада жетістіктер бар. Мысалы, Түркия әлемде орман жаңғағы, шие, өрік және құрма жеткізу бойынша – бірінші, қияр мен ноқат жеткізу бойынша – екінші, баклажан мен жасыл бұрыш жеткізу бойынша – үшінші, пияз мен қызанақ жеткізу бойынша – төртінші орында. Бұл ел Еуропада пластмасса өндіру бойынша – үшінші, ал бояу жасау бойынша алтыншы орында тұр. Мемлекет саудадағы серіктестеріне ынтымақтастық орнатудың көптеген жолын ұсына алады.

Түркиядан Қазақстанға мынадай өнім көп экспортталады:

• Жеңіл өнеркәсіп тауарлары. Олардың үлесі экспорттың жалпы көлемінің 37 %-ын құрайды. Түркиямен сауда жасасатын бизнесті 2024 жылы әйелдер мен ерлер киімдері (ең алдымен трикотаж), аксессуарлар, төсек-орын жабдығы, кілем, еден жабындары қызықтырады. 2024 жылдың I тоқсанында ғана Түркиядан ҚР-ға жалпы сомасы 76 млн доллардан асатын мөлшерде 14,9 млн дана киім әкелінді.
• Өнеркәсіптік тауарлар. Олар бүкіл тауар айналымының 20 %-ын құрайды. Бұлар – негізінен кенді, тасты, топырақты өңдеуге арналған жабдық.
• Азық-түлік. Рейтингіде көш бастап тұрған – күнбағыс тұқымдары (2024 жылдың I тоқсанында Қазақстан оларды шамамен 20 млн долларға сатып алды) және цитрус тектестер (дәл сондай кезеңде 5 млн доллардан астам сомаға). Түркиядан ең көп сұралатын өнімдер: апельсин, мандарин және лимон.

Басқа болашағы бар бағыттардың қатарында дәрілік заттар, жиһаз, мотор майлары, балаларға арналған тауарлар (жаялықтар мен жөргектер), сабын бар. Түркиядан Қазақстанға балапан басып шығаруға арналған тауық жұмыртқалары әкетіледі.

Түркияның сыртқы саудасы жан-жақты екеніне назар аударыңыз: ол сауда жасасатын елдердің арасында Германия, АҚШ, Ирак, Франция, БАӘ, Ресей, Нидерланды бар.

Түркия нені импорттайды? 

Түркияның экспорты сияқты импорты да көп бағытты. Бұл ел Қазақстаннан мыналарды сатып алады:

• Мұнай, мұнай өнімдері. 2024 жылдың I тоқсанындағы жағдай бойынша жалпы сома 412,5 млн долларға жетті. Түркияда мұнай кенін игеру қарқынды түрде жүргізілуде (мысалы, Шырнақ ауданында), алайда мұнай өнімдерін тұтыну өндіруге қарағанда жоғары. Сондықтан ел көп бөлігін импорттауға мәжбүр.
• Металдар. Мыс және оның қорытпалары, қорғасын және мырыш.
• Газ. Газға қатысты Түркиядағы жағдай мұнаймен бірдей. Елде газ өндіріледі, бірақ ол сұраныстың тек 2 %-ын жабады.
• Ауыл шаруашылығы өнімдері. Бұлар – негізінен бұршақ тұқымдастар: бұршақ және жасымық. Түркияда бұршақ тұқымдастарға арналған егістік алқаптары бар, бірақ соңғы 10 жылда олардың саны айтарлықтай азайды, бұл импортты жандандырды.

Түркияға тауар жеткізгісі келетін қазақстандық кәсіпкерлер басқа басым бағыттарға – өнеркәсіп жабдығына, мысалы, жону білдегіне, дерек жинақтағыштарға, мақтаға назар аударғаны жөн.

Түркиямен сауда ерекшеліктері 

Түрік кәсіпкерлерімен сауда қатынастарын құрған кезде есеп айырысу валютасын есте ұстау қажет. Ақша басқа контрагенттердің көпшілігі сияқты АҚШ долларымен емес, түрік лирасымен аударылады. Серіктес-банкті дұрыс таңдау маңызды: ол түрік ұлттық валютасымен жұмыс істеуі, тиімді сыртқы экономикалық қызмет үшін қызмет көрсетуі керек. Мұндай кешенді өнімді ЦентрКредитБанкі ұсынады. Шешімнің артықшылықтарына жан-жақты тарифтік жоспарлар, келісімшарттарды онлайн тіркеу, валюталық бақылау және мәміле жасасқанға дейін келісімшартты тексеру жатады. Әрбір кәсіпкерге жеке менеджер бекітіледі. SWIFT GPI Трекер жүйесі бүкіл әлем бойынша төлемдердің барынша жылдам өңделуіне кепілдік береді, кез келген кезеңде валюталық операциялардың жағдайын бақылауға мүмкіндік береді.

Егер қазақстандық компания өнімді Түркияға экспорттағысы келсе, оған экспорт режимінде тауарларға декларация дайындау қажет. Бұл құжатты кеден брокері «АСТАНА-1» жүйесі арқылы ресімдейді. Осыдан кейін әкету баждары мен алымдарды төлеу керек.

Компания экспорттық тауарды тиеп-жөнелткен кезде екі жүкқұжатты ресімдеу қажет: қорларды шетке беруге арналған жүкқұжат, көлік жүкқұжаты. Өнімдердің нақты бір түрлері үшін рұқсат құжаттамасын қосымша ресімдеу қажет болуы мүмкін екенін ескеріңіз.

Электрондық шот-фактураны (ЭШФ) дайындауға тура келеді. Бұл құжатты жасау үшін күнтізбелік 20 күн беріледі.

Тауар экспорттаған кезде ҚҚС 0 %-ды құрайды. Өнім берушіде ҚҚС нөлдік мөлшерлемесін қолданудың заңдылығын растайтын құжаттар болуға тиіс.

Тарихи және мәдени байланыстар, бірлескен жобалар – мұның барлығы Қазақстан мен Түркияға сауда сегментінде де ұзақмерзімді ынтымақтастық орнатуға жол ашты. Бүгінгі таңда Қазақстан – Түркияның маңызды экономикалық серіктестерінің бірі. Атап өткеніміздей, 2022 жыл екіжақты саудадағы тауар айналымы тұрғысынан «алтын» жыл болды (көлемі – 6,3 млрд доллар). Қос тараптың ортақ мақсаты – екіжақты сауда көлемін 10 млрд долларға дейін арттыру.